ตตฺถ ปพฺพชิเตนาติ คิหิสํโยชนํ ฉินฺทิตฺวา ปพฺพชฺชุปคเตนฯ น เสวิตพฺพาติ น วฬญฺเชตพฺพา ฯ โย จายํ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโคติ โย จ อยํ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามสุขสฺส อนุโยโคฯ หีโนติ ลามโกฯ คมฺโมติ คามวาสีนํ สนฺตโกฯ โปถุชฺชนิโกติ อนฺธพาลชเนน อาจิณฺโณฯ อนริโยติ น อริโย น วิสุทฺโธ น อุตฺตโม น วา อริยานํ สนฺตโกฯ อนตฺถสํหิโตติ น อตฺถสํหิโต, หิตสุขาวหการณํ อนิสฺสิโตติ อตฺโถฯ อตฺตกิลมถานุโยโคติ อตฺตโน กิลมถสฺส อนุโยโค, อตฺตโน ทุกฺขกรณนฺติ อตฺโถฯ ทุกฺโขติ กณฺฏกาปสฺสยเสยฺยาทีหิ อตฺตมารเณหิ ทุกฺขาวโหฯ

ปญฺญาจกฺขุํ กโรตีติ จกฺขุกรณีฯ ทุติยปทํ ตสฺเสว เววจนํฯ อุปสมายาติ กิเลสูปสมตฺถายฯ อภิญฺญายาติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อภิชานนตฺถายฯ สมฺโพธายาติ เตสํเยว สมฺพุชฺฌนตฺถายฯ นิพฺพานายาติ นิพฺพานสจฺฉิกิริยายฯ เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ เหฏฺฐา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมวฯ สจฺจกถาปิ สพฺพากาเรเนว วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.529) วิตฺถาริตาฯ

ติปริวฏฺฏนฺติ สจฺจญาณกิจฺจญาณกตญาณสงฺขาตานํ ติณฺณํ ปริวฏฺฏานํ วเสน ติปริวฏฺฏํฯ เอตฺถ หิ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทย’’นฺติ เอวํ จตูสุ สจฺเจสุ ยถาภูตํ ญาณํ สจฺจญาณํ นามฯ เตสุเยว ‘‘ปริญฺเญยฺยํ ปหาตพฺพ’’นฺติ เอวํ กตฺตพฺพกิจฺจชานนญาณํ กิจฺจญาณํ นามฯ ‘‘ปริญฺญาตํ ปหีน’’นฺติ เอวํ ตสฺส ตสฺส กิจฺจสฺส กตภาวชานนญาณํ กตญาณํ นามฯ ทฺวาทสาการนฺติ เตสํเยว เอเกกสฺมิํ สจฺเจ ติณฺณํ ติณฺณํ อาการานํ วเสน ทฺวาทสาการํฯ ญาณทสฺสนนฺติ เอเตสํ ติปริวฏฺฏานํ ทฺวาทสนฺนํ อาการานํ วเสน อุปฺปนฺนญาณสงฺขาตํ ทสฺสนํฯ ธมฺมจกฺขุนฺติ อญฺญตฺถ ตโย มคฺคา ตีณิ จ ผลานิ ธมฺมจกฺขุ นาม โหนฺติ, อิธ ปฐมมคฺโควฯ

ธมฺมจกฺเกติ ปฏิเวธญาเณ เจว เทสนาญาเณ จฯ โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส หิ จตูสุ สจฺเจสุ อุปฺปนฺนํ ทฺวาทสาการํ ปฏิเวธญาณมฺปิ, อิสิปตเน นิสินฺนสฺส ทฺวาทสาการาย สจฺจเทสนาย ปวตฺติตํ เทสนาญาณมฺปิ ธมฺมจกฺกํ นามฯ อุภยมฺปิ เหตํ ทสพลสฺส อุเร ปวตฺตญาณเมวฯ

อิมาย เทสนาย ปกาเสนฺเตน ภควตา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ นามฯ ตํ ปเนตํ ธมฺมจกฺกํ ยาว อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถโร อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาติ , ตาว นํ ภควา ปวตฺเตติ นาม, ปติฏฺฐิเต จ ปวตฺติตํ นามฯ ตํ สนฺธาย ปวตฺติเต จ ปน ภควตา ธมฺมจกฺเก ภุมฺมา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุนฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ภุมฺมาติ ภูมฏฺฐกเทวตาฯ สทฺทมนุสฺสาเวสุนฺติ เอกปฺปหาเรเนว สาธุการํ ทตฺวา – ‘‘เอตํ ภควตา’’ติอาทีนิ วทนฺตา อนุสาวยิํสุฯ โอภาโสติ สพฺพญฺญุตญฺญาโณภาโสฯ โส หิ ตทา เทวานํ เทวานุภาวํ อติกฺกมิตฺวา วิโรจิตฺถฯ อญฺญาสิ วต, โภ, โกณฺฑญฺโญติ อิมสฺสปิ อุทานสฺส อุทาหารนิคฺโฆโส ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิฯ

9. สงฺกาสนสุตฺตวณฺณนา

[1089] นวเม อปริมาณา วณฺณาติ อปฺปมาณานิ อกฺขรานิฯ พฺยญฺชนาติ เตสํเยว เววจนํ, วณฺณานํ วา เอกเทสา ยทิทํ พฺยญฺชนา นามฯ สงฺกาสนาติ วิภตฺติโยฯ เอกเมกสฺมิญฺหิ สจฺเจ สพฺพากาเรน วิตฺถาริยมาเน วณฺณาทีนํ อนฺโต นาม นตฺถิฯ ตสฺมา เอวมาหฯ

10. ตถสุตฺตวณฺณนา

[1090] ทสเม สภาวาวิชหนฏฺเฐน ตถํฯ ทุกฺขญฺหิ ทุกฺขเมว วุตฺตํฯ สภาวสฺส อโมฆตาย อวิตถํฯ น หิ ทุกฺขํ อทุกฺขํ นาม โหติฯ อญฺญภาวานุปคเมน อนญฺญถํฯ น หิ ทุกฺขํ สมุทยาทิภาวํ อุปคจฺฉติฯ สมุทยาทีสุปิ เอเสว นโยติฯ

ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวคฺโค ทุติโยฯ

3. โกฏิคามวคฺโค

1. โกฏิคามสุตฺตวณฺณนา

[1091] ตติยสฺส ปฐเม อนนุโพธาติ อนนุพุชฺฌเนนฯ อปฺปฏิเวธาติ อปฺปฏิวิชฺฌเนนฯ

2. ทุติยโกฏิคามสุตฺตวณฺณนา

[1092] ทุติเย เจโตวิมุตฺติ ปญฺญาวิมุตฺตีติ ผลสมาปตฺติผลปญฺญานํ นามํฯ

7. ตถสุตฺตวณฺณนา

[1097] สตฺตเม ตสฺมา อริยสจฺจานีติ ยสฺมา ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ, ตสฺมา อริยานํ สจฺจานีติ วุจฺจนฺติฯ น หิ วิตถานิ อริยา อริยสจฺจโต ปฏิวิชฺฌนฺติฯ

8. โลกสุตฺตวณฺณนา

[1098] อฏฺฐเม ตถาคโต อริโย, ตสฺมา ‘‘อริยสจฺจานี’’ติ ยสฺมา อริเยน ตถาคเตน ปฏิวิทฺธตฺตา เทสิตตฺตา จ ตานิ อริยสนฺตกานิ โหนฺติ, ตสฺมา อริยสฺส สจฺจตฺตา อริยสจฺจานีติ อตฺโถฯ

10. ควมฺปติสุตฺตวณฺณนา

[1100] ทสเม สหญฺจนิเกติ สหญฺจนิยนคเรฯ โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสตีติอาทิ เอกปฏิเวธวเสน วุตฺตํ, อิมสฺมิญฺหิ สุตฺเต เอกปฏิเวโธว กถิโตฯ

โกฏิคามวคฺโค ตติโยฯ

4. สีสปาวนวคฺโค

1. สีสปาวนสุตฺตวณฺณนา

[1101] จตุตฺถสฺส ปฐเม ยทิทํ อุปรีติ ยานิ อิมานิ อุปริฯ สีสปาวเนติ สีสปารุกฺเขฯ

2. ขทิรปตฺตสุตฺตวณฺณนา

[1102] ทุติเย อนภิสเมจฺจาติ ญาเณน อนภิสมาคนฺตฺวา, อปฺปฏิวิชฺฌิตฺวาติ อตฺโถฯ

3. ทณฺฑสุตฺตวณฺณนา

[1103] ตติเย อสฺมา โลกา ปรํ โลกนฺติ อิมมฺหา มนุสฺสโลกา ปรํ นิรยมฺปิ, ติรจฺฉานโยนิมฺปิ, เปตฺติวิสยมฺปิ, มนุสฺสโลกมฺปิ, เทวโลกมฺปิ, คจฺฉนฺติ, ปุนปฺปุนํ วฏฺฏสฺมิํเยว นิพฺพตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ

5. สตฺติสตสุตฺตวณฺณนา

[1105] ปญฺจเม เอวญฺเจตํ, ภิกฺขเว, อสฺสาติ, ภิกฺขเว, เอวํ เจ เอตํ ภเวยฺย, นิรนฺตรํ สตฺติสเตหิ หญฺญมานสฺส ทุกฺขโทมนสฺเสหิ สเหเวส สจฺจาภิสมโย ภเวยฺย เจติ อตฺโถฯ

9. อินฺทขีลสุตฺตวณฺณนา

[1109] นวเม มุขํ โอโลเกนฺตีติ อชฺฌาสยํ โอโลเกนฺติฯ อชฺฌาสโย อิธ มุขนฺติ อธิปฺเปโตฯ

10. วาทตฺถิกสุตฺตวณฺณนา

[1110] ทสเม สิลายูโปติ สิลาถมฺโภฯ โสฬสกุกฺกุโกติ โสฬสหตฺโถฯ โสฬสกุกฺกูติปิ ปาโฐฯ เหฏฺฐา เนมงฺคมาติ เหฏฺฐา อาวาฏํ ปวิฏฺฐาฯ อฏฺฐ กุกฺกุ อุปริเนมสฺสาติ อฏฺฐ หตฺถา อาวาฏสฺส อุปริ อุคฺคนฺตฺวา ฐิตา ภเวยฺยุํฯ ภุสาติ พลวตีฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

สีสปาวนวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. ปปาตวคฺโค

1. โลกจินฺตาสุตฺตวณฺณนา

[1111] ปญฺจมสฺส ปฐเม สุมาคธาย โปกฺขรณิยาติ เอวํนามิกาย โปกฺขรณิยาฯ โลกจินฺตํ จินฺเตนฺโตติ, ‘‘เกน นุ โข จนฺทิมสูริยา กตา, เกน มหาปถวี, เกน มหาสมุทฺโท, เกน สตฺตา อุปฺปาทิตา, เกน ปพฺพตา, เกน อมฺพตาลนาฬิเกราทโย’’ติ เอวรูปํ โลกจินฺตํ จินฺเตนฺโต นิสีทิฯ

วิเจโตติ วิคตจิตฺโต วิกฺขิตฺตจิตฺโต วาฯ ภูตํเยว อทฺทสาติ เต กิร อสุรา สมฺพริมายํ สมฺปริวตฺเตตฺวา ยถา เน โส ปุริโส หตฺถิอสฺสาทีสุ อารุหนฺเต อุกฺขิปิตฺวา, ภิสมุฬาลจฺฉิทฺเทหิ ปวิสนฺเต ปสฺสติ, เอวํ อธิฏฺฐหิํสุฯ ตํ สนฺธาย สตฺถา ‘‘ภูตํเยว อทฺทสา’’ติ อาหฯ เทวานํเยว โมหยมานาติ เทวานํ จิตฺตํ โมหยนฺตาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา โลกจินฺตํ จินฺเตนฺโต อุมฺมตฺตโกปิ โหติ, ตสฺมาฯ

2-3. ปปาตสุตฺตาทิวณฺณนา

[1112-13] ทุติเย ปฏิภานกูโฏติ เอโก มหนฺโต ปพฺพตสทิโส มริยาทปาสาโณฯ ตติเย อนิฏฺฐรูปนฺติ อนิฏฺฐสภาวํฯ

4. กูฏาคารสุตฺตวณฺณนา

[1114] จตุตฺเถ เหฏฺฐิมํ ฆรํ อกริตฺวาติ ถมฺภภิตฺติปาทุสฺสาปนาทินา ฆรสฺส เหฏฺฐิมภาคํ อกตฺวาฯ

5. วาลสุตฺตวณฺณนา

[1115] ปญฺจเม สนฺถาคาเรติ สิปฺปุคฺคณฺหนสาลายํฯ อุปาสนํ กโรนฺเตติ กณฺฑขิปนสิปฺปํ กโรนฺเตฯ อสนํ อติปาเตนฺเตติ กณฺฑํ อติกฺกเมนฺเตฯ โปงฺขานุโปงฺขนฺติ เอกํ กณฺฑํ ขิปิตฺวา ยถา อสฺส สรสฺส โปงฺขํ วิชฺฌติ, อปรํ อนุโปงฺขํ นาม ทุติยสฺส โปงฺขํ, ปุน อปรํ ตสฺส โปงฺขนฺติ เอวํ อติปาเตนฺเต อทฺทสฯ ยตฺร หิ นามาติ เย นามฯ ทุรภิสมฺภวตรนฺติ ทุกฺกรตรํฯ สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏิํ ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ เอกํ วาลํ สตฺตธา ภินฺทิตฺวา, ตสฺส เอกํ เภทํ คเหตฺวา, วาติงฺคณมชฺเฌ พนฺธิตฺวา, อปรํ เภทํ กณฺฑสฺส อคฺคโกฏิยํ พนฺธิตฺวา, อุสภมตฺเต ฐิโต กณฺฑพทฺธาย โกฏิยา ตํ วาติงฺคณพทฺธโกฏิํ ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ ทุปฺปฏิวิชฺฌานิ จตฺตาริ สจฺจานิ, ตสฺมาฯ

7. ปฐมฉิคฺคฬยุคสุตฺตวณฺณนา

[1117] สตฺตเม อญฺญมญฺญขาทิกาติ อญฺญมญฺญํ ขาทนํฯ ทุพฺพลขาทิกาติ พลวนฺเตหิ มจฺฉาทีหิ ทุพฺพลานํ มจฺฉาทีนํ ขาทนํฯ

8. ทุติยฉิคฺคฬยุคสุตฺตวณฺณนา

[1118] อฏฺฐเม มหาปถวีติ จกฺกวาฬคพฺภนฺตรา มหาปถวีฯ อธิจฺจมิทํ, ภนฺเตติ อิทํ อธิจฺจุปฺปตฺติกํ สเจ ตํ ยุคํ น ปูติ ภเวยฺย, สมุทฺเท อุทกํ น สุสฺเสยฺย, โส จ กจฺฉโป น มเรยฺย, อปิ นาม ยทิจฺฉาวเสน สิยาติ อตฺโถฯ

เอวํ อธิจฺจมิทํ, ภิกฺขเวติ เอตฺถ มหาสีวตฺเถโร จตฺตาริ ยุคานิ ทสฺเสติ – ปุรตฺถิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ฐิเตน ปุริเสน ปกฺขิตฺตยุคสฺส หิ ฉิคฺคเฬน ตสฺส อนฺธกจฺฉปสฺส คีวาย ปเวสนํ วิย มนุสฺสปฏิลาโภ อธิจฺจปฏิลาภีฯ ทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ฐิเตน ปกฺขิตฺตสฺส ปน ปริพฺภมนฺตสฺส ปุริมยุคํ ปตฺวา ฉิคฺคเฬน ฉิคฺคฬุปริ อารุฬฺหสฺส ฉิคฺคเฬน คีวปฺปเวสนํ วิย ตถาคตุปฺปาโท อธิจฺจตรสมฺภโวฯ ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ฐิเตน ปกฺขิตฺตสฺส ปน ปริพฺภมนฺตสฺส ปุริมยุคทฺวยํ ปตฺวา ฉิคฺคเฬน ฉิคฺคฬุปริ อารุฬฺหสฺส ฉิคฺคเฬน คีวปฺปเวสนํ วิย ตถาคตปฺปเวทิตสฺส ธมฺมวินยสฺส ทีปนํ อธิจฺจตรสมฺภวํฯ อุตฺตรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ฐิเตน ปกฺขิตฺตสฺส ปน ปริพฺภมนฺตสฺส ปุริมยุคตฺตยํ ปตฺวา ฉิคฺคเฬน ฉิคฺคฬุปริ อารุฬฺหสฺส ฉิคฺคเฬน คีวปฺปเวสนํ วิย จตุสจฺจปฏิเวโธ อติวิย อธิจฺจตรสมฺภโว เวทิตพฺโพฯ นวมาทีนิ อภิสมยสํยุตฺเต วุตฺตนยาเนวาติฯ

ปปาตวคฺโค ปญฺจโมฯ

6. อภิสมยวคฺควณฺณนา

[1121] อภิสมยวคฺโค นิทานวคฺเค อภิสมยสํยุตฺเต วิตฺถาริโตวฯ

7. ปฐมอามกธญฺญเปยฺยาลวคฺโค

3. ปญฺญาสุตฺตวณฺณนา

[1133] อามกธญฺญเปยฺยาเล อริเยน ปญฺญาจกฺขุนาติ วิปสฺสนํ อาทิํ กตฺวา โลกิยโลกุตฺตเรน ญาณจกฺขุนาฯ

4. สุราเมรยสุตฺตวณฺณนา

[1134] สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานา ปฏิวิรตาติ เอตฺถ สุรา นาม ปิฏฺฐสุรา, โอทนสุรา, ปูวสุรา, กิณฺณปกฺขิตฺตา, สมฺภารสํยุตฺตาติ ปญฺจวิธาฯ เมรยํ นาม ปุปฺผาสโว, ผลาสโวติ, เอวํ วุตฺโต โย โกจิ อาสโวฯ มชฺชนฺติ ตเทว อุภยํ, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ สุราสววินิมุตฺตํ มทนียํฯ ยาย เจตนาย ตํ ปิวนฺติ, สา ปมาทสฺส การณตฺตา ปมาทฏฺฐานํ นาม, ตโต ปฏิวิรตาติ อตฺโถฯ

6-7. มตฺเตยฺยสุตฺตาทิวณฺณนา

[1136-37] มตฺเตยฺยาติ มาตุหิตา, มาตริ สมฺมาปฏิปนฺนาติ อตฺโถฯ เปตฺเตยฺยาทีสุ ปิตุหิตา เปตฺเตยฺยาฯ

8-9. สามญฺญสุตฺตาทิวณฺณนา

[1138-39] สมณานํ หิตา สามญฺญาฯ พฺราหฺมณานํ หิตา พฺรหฺมญฺญาฯ เตสุ เตสุ สมฺมา ปฏิปนฺนานํเยเวตํ อธิวจนํฯ

10. ปจายิกสุตฺตวณฺณนา

[1140] กุเล เชฏฺฐาปจายิโนติ กุเล เชฏฺฐานํ อปจายิโน, นีจวุตฺติโนติ อตฺโถฯ

8. ทุติยอามกธญฺญเปยฺยาลวคฺโค